spesifik ve advolorem vergi nedir ders notu
Verginin Matrahı
Vergi borcunun hesaplanması için dayanılan temel, verginin matrahıdır. Yani bir verginin matrahını bilmeden vergi borcunu hesaplamak mümkün, değildir. O hâlde verginin konusu ve matrahı farklı unsurlardır. Matrah, vergi borcunu hesaplamak maksadıyla, vergi konusunun indirgendiği teknik miktar fiziki ölçü veya ekonomik değerdir.
Devletin alacağı vergi miktarını hesaplayabilmek için, vergi kanunlarında gösterilen oranların ve miktarların, belirli ekonomik değerlere ve miktarlara uygulanmak suretiyle saptanması gerekir. Örneğin, bina vergisinde binanın kendisi verginin konusunu oluşturmaktadır. Hâlbuki bina vergisinin matrahı ise o binanın değeridir. Bina vergisi hesaplanırken kanunda gösterilen bina vergisi vergi oranını binanın kıymetiyle çarpılarak saptanması lazımdır. Aynı şekilde arazi vergisinin konusu arazinin kendisi; matrahı ise arazinin değeridir. Arazi vergisi hesaplanırken de kanunda belirtilmiş olan vergi oranının arazi değeriyle çarpılması gerekir. Veraset ve intikal vergisinde, verginin konusu, mirasçılara intikal eden mallar; matrahı ise bu malların kıymetidir. Gelir Vergisinde, verginin konusu gelirin kendisi; matrahı ise gelirin safi tutarıdır.
Görülüyor ki her verginin bir matrahı bulunmakta ve bu matrah üzerine bir vergi tarifesi uygulanmak suretiyle mükellefin vergi borcu saptanmaktadır. Bu bakımdan, bir verginin hesaplanması için konusunun bilinmesi yeterli olmamakta, matrahının da açık ve net olarak belirtilmesi gerekmektedir. O hâlde, verginin konusu, üzerinden vergi alınan bir iktisadi unsur veya hukuki muamele, verginin matrahı ise vergi konusunun kıymet veya miktarı olmaktadır. İşte, vergi hesaplanırken bu değer veya miktarlar esas alınmaktadır.
Verginin matrahı (dayanağı) iktisadi bir kıymet olmayabilir. Teknik birimler veya fiziki ölçüler de verginin matrahını teşkil edebilir. Örneğin, Motorlu Taşıtlar Vergisinde özel otoların vergisi araçların yaş veya ağırlıklarına göre belirlenmektedir. Ayrıca, kumaşın metresi, benzinin litresi, hava gazının metre küpü ve tuzun ağırlığı gibi miktarı belirten fiziki ölçülere dayanarak vergi alınabilmektedir.
Bazı durumlarda verginin konusu ile matrahı aynı iki kavram olduğu halde bazı vergilerin konusu ile matrahının aynı şey olduğu görülür. Özellikle baş vergilerinde bu durum söz konusu olur. Bu vergilerde verginin konusu da matrahı da mükellefin kendisi, yani fiziki varlığı olmaktadır. Hatta ülkemizde 1952 yılına kadar uygulanmış olan yol vergisini buna bir örnek olarak gösterebiliriz.
Genel olarak vergi kanunları verginin konusunu ve matrahını ayrı ayrı açık ve net bir şekilde ifade etmektedirler. Ancak matrah tespitleri çeşitli usullere göre yapılmaktadır.
Vergi matrahının tespiti iki şekilde yapılmaktadır. Birincisi matrahın uzunluk, hacim ağırlık, sayı vs. gibi teknik miktar ve fizik ölçülerden oluşmasıdır. İkincisi, ise değer, fiyat ve bedel gibi, iktisadi miktar olarak belirlenmesidir. O hâlde, verginin matrahı değer esasına (ad valorem) dayalı olabileceği gibi, miktar esasına (spesifik) bağlı da olabilmektedir.
Vergi alacağının hesaplanmasında, miktarın ve fiziki ölçülerin esas alınmak suretiyle yapılmasına "miktar esası" veya "spesifik vergiler", değerin esas alınması suretiyle yapılan vergi uygulamasına ise "değer esas" veya "ad valorem" vergiler denilmektedir.
