Devletlerin Borçlanma Nedenleri
Fonksiyonel maliye düşüncesi ve maliye politikası; belirli hallerde devletin borçlanmasını gerekli ve zorunlu olarak kabul etmektedir. Özellikle gelişmekte olan ekonomiler açısından, ekonominin bulunduğu yerden daha ileriye götürülmesi ve kalkınmanın başarılmasında dayanmaları gereken temel unsur iç çabalar olmakla birlikte, çözüm bekleyen problemlerin giderilmesinde sahip olunan öz kaynaklar yeterli olmaktan uzaktır. Eski devirlerde genellikle çok basit olan ve yalnızca güçlünün baskısına dayanan borçlanma nedeni, yerini; siyasi, askeri ve iktisadi nedenlere terk etmiş olup, özellikle uluslararası borçlarda siyasi ve iktisadi nedenler ilk planda yer almaktadır. Dış yardımın nedenleri, siyasi ve iktisadi açıdan belirtilebilir. Kalkınmalarını hızlı bir tempoda gerçekleştirmek isteyen ülkelere, kendi yanlarına çekmek amacıyla çeşitli şekillerde yardım uygulaması yapılabilmektedir. Ayrıca, yeni pazar bulma çabaları ve girdi temininde artan ihtiyaç dış yardım temini ve yardım sağlanması konusundaki ilişkilerin düzeyini artırmıştır. Bu yardımlar, sermaye birikiminde ve dış alım gücünde artış yaratmak suretiyle, özellikle gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınmalarına katkıda bulunmaktadır. Devlet borçlarının nedenleri; iç ve dış borçlar itibarıyla farklılıklar gösterebilmekte ya da bazen benzer nedenlerle de borçlanmaya başvurulduğu görülmektedir. Genel olarak borçlanmada etkili olan başlıca nedenler arasında;
Bütçe açıklarının giderilmesi,
Savunma giderleri için finansman sağlanması,
Ekonomik dengeyi sağlayıcı veya koruyucu etkiler yaratılması,
Büyük yatırım ve reformların finanse edilmesi,
Kaynak dağılımı ve kullanımında etkinlik sağlayıcı etkiler yaratılması,
Tasarrufların belirli yatırımlara kanalize edilmesinin amaçlanması,
Vadesi gelmiş borçlara finansman sağlanması,
Olağanüstü harcamaların (doğal afetler, savaş vb.) karşılanması, belirtilebilir.
12.2. Borçlanma Türleri
Devlet borçları; süreleri, sağlandıkları kaynaklar, cebrilik ya da isteğe bağlılık, sağlanan avantajlar gibi çeşitli kriterlerden yararlanmak suretiyle değişik sınıflandırmalara tabi tutulabilir. Borçlar süreleri dikkate alınarak; kısa ve uzun vadeli ya da kısa-orta-uzun vadeli borçlar ayrımına tabi tutulabileceği gibi, sağlandığı piyasa veya kişilerin uyruğu dikkate alınmak suretiyle "iç borçlar - dış borçlar" ayrımı yapılabilir. Devlet borçlanması, vergiye bir ölçüde de olsa benzer şekilde; zorlayıcı yani mükellefin borç verme konusundaki istekliliği dikkate alınmaksızın yapılabileceği gibi, isteğe bağlı borçlanma şeklinde de uygulanabilir ya da “kalkınmaya hizmet”, “savunmaya hizmet”, “vatandaşlık görevi” gibi yaklaşımlarla psikolojik zorlama yapılması söz konusu olabilir. Ayrıca, getirileri vergi dışı ya da getirileri vergi dışı olmayan borçlanmalar, primli, ikramiyeli veya primsiz, ikramiyesiz borçlar ve benzeri uygulamalardan söz edilebilir.
12.2.1. Süreleri Bakımından Devlet Borçlarının Ayrımı
Süreleri göz önünde bulundurulmak suretiyle devlet borçları iki şekilde ayrıma tabi tutulmaktadır. Bunlardan ilki, ikili ayrım şekli olup, buna göre; bir yıla kadar vadeli borçlar "kısa", bir yılı aşkın süreli borçlar ise "uzun vadeli borçlar" olarak ifade edilmektedir. Kısa süreli borçlara, dalgalı borçlar da denilmektedir. İkinci ayrım şekli üçlü olup, buna göre; bir yıla kadar olanlara "kısa", 1-5 yıl arasında olanlara "orta", 5 yılı aşkın süreli planlara ise "uzun" vadeli borçlar denilmektedir.
12.2.2. İsteğe Bağlı, Zorunlu ve Zorlayıştı Borçlar Ayrımı
Daha önce de belirtildiği üzere, devlet borçlanmasında borç akdi ile ilgili şartlar devlet tarafından belirlenmektedir. Bununla birlikte devlete borç vermesi söz konusu olan kişilerin, sunulan şartları kabullenerek borç vermesi ya da vermemesi bakımından durumu ve davranış serbestileri birbirlerinden farklı olabilmektedir.
Kural olarak devlet borçları, borç vermesi söz konusu olabilecek kişilerin isteğine bağlı olarak sağlanmaktadır. Başka bir deyişle, vergi gibi cebri nitelikte olmayıp, devlet tarafından; miktarı, faizi, itfa koşulları, ihraç şekli ve yan çıkarları belirlenen borç tahvilleri toplumun ilgisine sunulmaktadır. Kişi ve kurumlar, kendi istekleriyle bu tahvillerden edinmek yoluna gitmektedirler. Akdin şartlarının devlet tarafından belirlenmekte olması, isteğe bağlı borçlanmada dahi gizli bir zorlamanın bulunduğu şeklinde değerlendirilmesine neden olabilmektedir.
Zorunlu ya da cebri borçlanma ise; şartları devlet tarafından belirlenmiş borç tahvillerinin, belirlenen bazı kişi ya da kurumlar tarafından satın alınmalarının, başka bir ifade ile devlete borç vermelerinin zorunlu tutulmasıdır.
12.2.3. İç Borçlar - Dış Borçlar Ayrımı
Devlet borçlarının, iç ve dış borçlar şeklinde ayrımında çeşitli kriterler kullanılmaktadır. Bunlar arasında borcun sağlandığı piyasanın uyruğu, borcun sağlandığı kişilerin uyruğu, borç olarak alınan paranın niteliği gibi kriterler belirtilebilir.
Bunlardan birincisinde, yani borcun sağlandığı piyasanın uyrukluğu kriterinde; borç iç piyasadan sağlanmış ise iç borç; dış piyasadan sağlanmış ise dış borç olarak kabul edilmektedir. Borcun sağlandığı kişilerin uyruğu kriterinde ise, devlete borç veren kişilerin hangi ülke uyruğunda olduğuna bakılması gerekmektedir. Alacaklı kişiler yabancı bir devlet uyruğunda ise dış borç; borç alan ülkenin uyruğunda ise iç borç sayılacaktır.
