EDİM
Aralarındaki borç ilişkisi nedeniyle alacaklının borçludan isteyebileceği, borçlunun da yerine getirmekle yükümlü bulunduğu davranış biçimine edim adı verilir. Dolayısıyla edim, borç ilişkisinin konusunu oluşturur. Edimi değişik açılardan sınıflandırabiliriz. Bunlar:
1- Müsbet (Olumlu) Edim – Menfi (Olumsuz) Edim
Bir şey vermeye, bir şey yapmaya ilişkin edimler olumlu edimlerdir.
Örneğin satım sözleşmesinden doğan borç ilişkisinde, malın teslimi ve satış bedelinin ödenmesi; kira sözleşmesinden doğan borç ilişkisinde, şeyin kullandırılması ve kira bedelinin ödenmesi; hizmet sözleşmesinden doğan bir borç ilişkisinde, işin yapılması ve ücretin ödenmesi, vermek ya da yapmak şeklinde ortaya çıkan edimlerdir.
Bir şey yapmamaya, bir şeyden kaçınmaya ya da bir şeye katlanmaya ilişkin edimler ise olumsuz edimlerdir.
Örneğin hizmet sözleşmesinden doğan borç ilişkisinde, işçinin rekabet etmeme yükümlülüğü; kira sözleşmesinden doğan borç ilişkisinde, kiralayanın, kira konusu malın kiracı tarafından kullanılmasına katlanması, yapmama ya da katlanma şeklinde ortaya çıkan edimlerdir.
2- Şahsi (Kişisel) Edim – Maddi Edim
Şahsi edim, borçlunun bizzat kendi bedeni ya da fikri kuvvet ve becerisi ile yerine getirebileceği olumlu edimlerdir.
Örneğin bir ressamın resim yapmaya, bir romancının roman yazmaya, bir bestecinin beste yapmaya ilişkin edimleri şahsi edimlerdir.
Bu edimlerin üçüncü bir kişi tarafından yerine getirilmesi mümkün değildir. Aynı şekilde alacaklı da üçüncü kişinin ifasını kabul etmek zorunda değildir. Şahsi edimler, borçlunun ölümü halinde mirası reddetmemiş olan mirasçılarından da talep edilemez.
Maddi edim ise, doğrudan doğruya borçlunun malvarlığı ile ifa edilen olumlu edimlerdir.
Örneğin satım sözleşmesinden doğan borç ilişkisinde, malın teslimi ve satış bedelinin ödenmesi; kira sözleşmesinden doğan borç ilişkisinde, kira bedelinin ödenmesi; hizmet sözleşmesinden doğan bir borç ilişkisinde, ücretin ödenmesi maddi edimlerdir.
Bu tür edimlerde borcun kimin tarafından ifa edileceğinin bir önemi yoktur. Maddi edimler, borçlunun ölümü halinde mirası reddetmemiş mirasçılarından talep edilebilir.
3- Çeşidiyle (Cinsiyle) Belirlenen Edim – Ferdiyle Belirlenen Edim
Bir borç ilişkisinde taraflar edim konusu şeyi sadece genel nitelikleriyle, yani sadece o çeşidin işaret ve özellikleriyle belirlemişlerse çeşidiyle belirlenen edimden (çeşit borcundan) söz edilir.
Örneğin 10 ton kömürün, 5 ton Amasya elmasının, herhangi bir bilgisayarın ya da otomobilin satımına ilişkin bir borç ilişkisinde satıcının edimi (borcu) bu türden bir edimdir.
Verme borcunun konusu olan bir edim, sadece o şeye ait ayırt edici tüm özellikleriyle sözleşmede somut olarak belirlenmişse parça borcundan (ferden belirli borçtan) bahsedilir.
Örneğin “Turbo” isimli dört yaşlı kır Arap yarış atının ya da 35 KSK 35 plakalı bir otomobilin ya da satıcının evindeki bilgisayarın satımına ilişkin bir borç ilişkisinde satıcının edimi (borcu) bu türden bir edimdir.
Parça borcu – çeşit borcu ayırımının misli eşya – gayrimisli eşya ayırımı ile yakından ilişkisi bulunmaktadır.
Sayılabilen, ölçülebilen, tartılabilen, yerine eş nitelikte bir başka şey konulabilen şeylere misli eşya adı verilir.
Örneğin para, 10 kilo pirinç, 5 litre süt, 10 paket sigara, herhangi bir masa, 10 adet Van kedisi bu nitelikte eşyalardır.
Hâlbuki, sayı, miktar, ölçü veya tartı söz konusu olmadan kendi başına belli bir ekonomik varlığı ve tedavül değeri bulunan, yerine başka bir şey konulamayan menkul şeylere ise gayrimisli eşya denir.
Örneğin A’nın evindeki antika masa, Boticelli’nin “İlkbahar” isimli tablosu, “Turbo” isimli yarış atı, 35 KSK 35 plakalı otomobil bu nitelikteki eşyalardır.
4- Ani Edim – Sürekli Edim
Tek bir veya birden çok fillerle bir anda ifa edilen ve borcu sona erdiren edimlere “ani edim” (bir defalık edim) denir. Bazen, bu tek edimi gerçekleştirebilmek için öncesinde bazı ön hazırlıkların yapılması gerekir. Ancak bu hazırlıklar var olsa bile edimin ani edim niteliği değişmez. Önemli olan şey, alacaklının menfaatlerinin her şeyin sona erdiği anda karşılanmasıdır. Eğer, bu karşılanıyorsa ani edim olur. (Terzi ile eser sözleşmesinin yapılması)
Örneğin satıcının sattığı buzdolabını teslim etmesi, alıcının satın aldığı buzdolabının bedelini satıcıya ödemesi, kiracının kira parasını ödemesi bu türden edimlerdir.
Belli bir süre kesintisiz bir fiille veya davranışla ifa edilen edimlere “sürekli edim” denir. Bu durumda edim, sözleşme ile kararlaştırılan süre sonuna veya sözleşme ortadan kalkıncaya kadar kesintisiz olarak devam eder. Bir borç ilişkisinin sürekli borç ilişkisi olarak nitelendirebilmesi için taraflardan sadece birinin sürekli edimi yerine getirmesi yeterlidir. Yani, her iki tarafın da sürekli ifası gerekmez. Yukarıdaki örnekte de sürekli edimi gerçekleştiren taraf, kira sözleşmesinde kiraya veren, hizmet sözleşmesinde ise işçidir. Eğer tarafların üstlendikleri toplam borç miktarı, zaman yardımıyla tespit edilebiliyorsa sürekli edim söz konusudur. Sürekli sözleşmeler ikiye ayrılır.
Sözleşmenin ne zamana kadar devam edeceği belli ise, bu sözleşmelere belirli sürekli sözleşme denir. Eğer bu süre, belli değilse bu sözleşmelere belirsiz sürekli sözleşmeler denir.
Örneğin işçinin hizmet sözleşmesinin devamı süresince yerine getireceği iş görme ve rekabet etmeme edimi; kiralayanın kira sözleşmesinin devamı boyunca kira konusu şeyi kiracının kullanımına hazır halde bulundurması ve buna katlanması sürekli edimlerdir.
5- Bölünebilen Edim – Bölünemeyen Edim
Şeyin niteliğinde veya değerinde esaslı bir değişiklik olmaksızın birden çok parçaya ayrılması mümkün olan edimlere bölünebilen edim adı verilir. Bu tür edimler genellikle sayılabilen, tartılabilen veya miktarı herhangi bir şekilde arttırılıp çoğaltılabilen edimlerdir.
Örneğin satım sözleşmesinde alıcının para borcu, satıcının 10 ton pirinci ya da 10 adet buzdolabını teslim etme borcu, hizmet sözleşmesinde işverenin ücret ödeme borcu bölünebilen edimdir.
Şeyin niteliğinde veya değerinde esaslı bir değişiklik olmaksızın birden çok parçaya ayrılması mümkün olmayan edimlere bölünemeyen edim adı verilir.
Örneğin satım sözleşmesinde satıcının tek bir otomobili teslim etme borcu, hizmet sözleşmesinde işçinin hizmet görme borcu, eser sözleşmesinde ressamın resim yapma borcu bölünemeyen edimdir.
Bu ayrım kısmi ifanın mümkün olup olmaması konusunda öneme sahiptir. Bölünemez edimlerde kısmi ifa söz konusu olamaz. Bazen borçlar bölünebilir bir borç gibi görünebilir. (Gözlük) Ancak bir edimin bölünebilip bölünemeyeceği kişilerin yaptığı sözleşmenin bütününü incelediğimizde ortaya çıkar. (At borcu, gözlük borcu)
